aslında bu deney 2005 yılına ait olsa da paranın metalaşması sonucu primatlarda nelere sebep olduğuna dair ve insanoğlunun para için yaptıklarına da bir örnek.
kısaca paranın gücü ve onun için yapılanlar.
keith chen, yale üniversitesi’nin ekonomi bölümünde görev yapan bir profesör. keith chen’in araştırması, maymunlara, para kullanmayı öğretmek ve bunun sayesinde topladığı bilgileri, bizlerin yani insanların, para ile olan ilişkisini karsılaştırıp, çeşitli sonuçlar çıkarmak. araştırma, yale üniversitesinin maymun laboratuarında başlıyor. bu laboratuarda yedi adet capuchin maymunu, bir ana ve birçok küçük deney kafesinde, para kullanmayı öğreniyor. para olarak, gümüş renkli, somun kullanılıyor.
süreç gayet basit. ana kafesten bir maymun alınıp, deney kafesine koyuluyor. bu maymuna para adını verdikleri somun veriliyor. maymun öncellikle bu somunu kokluyor, ağzına götürüyor. bu aşamada bir tepsi içinde çeşitli yiyecekler getiriliyor: elma, üzüm ve jell-o. amaç, bu yedi maymunun her birinin sevdiği yiyecek türünü bulmak ve bu yiyeceği elde etmek için parayı kullanmalarını sağlamak. deney kafesindeki maymun elmayı seçiyor. araştırmacılar, maymuna elmayı vermeden önce, elinden parayı alıp, maymuna yiyeceği veriyorlar. bu süreç haftalarca sürüyor ve maymunlar birkaç hafta sonra, ellerindeki somunun yani paranın gücünü anlamaya başlıyorlar.
maymunlar paranın kullanımını; araştırmacılar, en çok tercih edilen yiyeceği öğrendikten sonra, yeni bir süreç başlıyor: fiyatlandırma. bu yeni süreçteki amaç, maymunların biz insanlar gibi rasyonel kararlar verip vermediğini bulabilmek. böylece araştırmacılar, birçok maymunun tercihi olan jell-o’nun fiyatını iki somun, elmanın fiyatını yarım somun ve üzümün fiyatını ise bir somun yapıyorlar. buldukları sonuç ise, gerçekten ilginç. maymunlar, deney sırasında, biz insanlar gibi para harcama konusunda çoğu zaman rasyonel davranıyorlar. parasını, en çok yiyecek alabileceği şekilde harcamaya başlıyorlar. maymunlar, 1 somun verip, 2 dilim elma almayı, fiyatı 2 somun olan bir adet jell-o’ya tercih etmeye başlıyor.
buraya kadar her şey güzel! günlerden bir gün, yine ana kafesten, deney kafesine alınan maymun, deney kafesindeki bir tepsi içinde bulunan 12 somunu görüp, aniden çılgına dönüyor. paraların bulunduğu tepsiyi kapıp, ana kafese fırlatıyor ve kendisini de ana kafese atıyor. ana kafesteki bütün maymunlar bir anda gökten para yağdığını görüp, yere düşen paraları kapışmaya başlıyorlar. levitt, bunu yazısında maymun tarihinde gerçekleşen ilk “banka soygunu” (maymunun tepsiyi çalması) ve “hapishane kaçışı” (maymunun deney kafesinden, ana kafese kaçışı) olarak tanımlıyor.
bütün bu kaos içinde araştırmacılar, ana kafesteki maymunlardan parayı geri almaya çalışıyor. olay biraz yatıştığı bir anda keith chen, hiç görmemeyi tercih ettiğini söylediği bir olaya şahit oluyor: erkek maymunlardan biri, dişi maymunlardan birine yaklaşıp, ona elinde bulunan somunlardan birini veriyor ve bunun karşılığında dişi maymun, erkek maymunun seks teklifini kabul ediyor! ışin ilginç yanı bu iki maymunun “işi” bittikten sonra, dişi maymun “kazandığı” parayı araştırmacıya getirip, bununla üzüm almaya çalışıyor. chen, bu olayı maymun tarihindeki ilk “ fuhuş” olarak tanımlıyor
yukarıdaki bilimsel araştırmadan sonra, üniversitenin araştırma etik bölümü, maymunlar üzerinde yapılan para araştırmasının, maymunların yaşam koşulunu, değerlerini ve gündelik yaşamlarını tamamen değiştirdiği ve zedelediği gerekçesiyle, araştırmayı iptal edip, maymunlara para verilmesini yasaklıyor.
çok ilginç bir deney.
biraz daha ileri gitseler acaba ne olurdu?
western bir ortam oluşturup,maymunlara hangi işi nasıl yapacağını öğretilip,deney sadece izlenmeye başlanabilir?örn: şerif, birileri kavga edince ikisinide yakalayıp,hapise atabilir veya barmenliği bir maymuna öğretilebilir
tabi böyle bir deney olabilir mi para kullanmayı öğrene bilen bir varlık bunu da öğrenir ancak koşullanma ile yapılacağı için bu iş sonuçları beklenen gibi olmaya bilir.
ehlileşme hatta zeka kullanarak insan ile iletişim kurabilen bir varlık yerine saldırgan ve ucube bir tür ortaya çıkabilir.
ama sen deney olsa da bu türü bir yere alıp aradaki elli milyon yılı 10-20 yıla düşürürsen ters tepmez mi. misal henüz kültürel olarak hazır olmayan insan toplumlarının amerikan etkisi ile emperyalizmle tanışması ve yaşadıkları kültür şoku gibi gibi.
adam başka üniversite de çalışıyor. yalnız pavlov'u anımsattı bu adamın çalışması. tamam, farklı konular ve maymun işin içine girince çalışmalar da ciddi anlamda parlıyor. boşuna maymunlarla alakalı film çekip, insan gibi hareket ettiklerini kurgulamadılar.
dahası insanın insana ettiği de neyse.. on sene içinde kalmaz 0-1 arasında insan oğlu çok gider gelir.